Jón Trausti /
Guðmundur Magnússon

Jón Trausti var einn vinsælasti rithöfundur Íslands á fyrstu áratugum 20. aldar, en hann lést fyrir aldur fram árið 1918.  Sögur hans sem sprottnar eru úr íslenskum raunveruleika fundu sér samhljóm í hjörtum landsmanna.   Það voru örlagasögur sem Íslendingar þekktu til af eigin raun.

En það sem kannski færri vita er að saga Jóns Trausta sjálfs eða Guðmundar Magnússonar eins og hann hét með réttu var engu síður mikil örlagasaga sem fáa lætur ósnortna.  Má segja að þar sé ævintýrinu um Öskubusku snúið upp á íslenskan veruleika; þar er það fátæki sonurinn í koti karls sem hreppir prinsessuna að lokum, ef svo mætti að orði komast.

Það er satt að rithöfundar eiga flestir sinn vitjunartíma; þeir skrifa inn í sinn samtíma og þegar sá tími færist inn í fortíðina hverfa þeir þangað einnig og gleymast flestum.  Þetta á þó ekki við alla og verða alltaf til þeir höfundar sem eru óháðir samtíma sínum, þar sem þeir skrifa inn í einhvern sannleika sem býr í hjörtum manna óháð tíma.  Hverjir það eru sem það gera og munu lifa áfram, er erfitt að segja til um meðan þeir eru á lífi, en þó eru sumir líklegri en aðrir.

Einn af þeim sem undirritaður hefði talið að ætti greiðari leið að lesendum framtíðar sinnar er Jón Trausti, en bækur hans, þó svo að þær séu skrifaðar inn í ákveðinn samtíma og ákveðinn ramma sem ekki er til í dag, endurspegla einstaklinga og sálarlíf sem einskorðast ekki við neinn tíma.  Er það undrunarefni að hann skuli að heita gleymdur flestum í dag.   Það er þó ekki alltaf  einhlítt hvað veldur því að sumir höfundar lifi en aðrir gleymast.  Bókmenntaumræðan og þeir sem henni stjórna á hverjum tíma hafa mikið um það að segja og kannski hefur Jón einhvers staðar fallið á milli borða í þeirri umræðu. 

Til marks um það hvað Jón Trausti átti stóran sess í hjörtum sinnar samtíðar má t. a. m. vitna í orð Halldórs Kiljans Laxness úr bókinni Í túninu heima. Þar segir:  „Jón Trausti, Guðmundur Magnússon frá Hrauntanga í Öxarfjarðarheiði, stendur mér fyrir hugskotssjónum sem einn mestur undramaður að verið hafi í íslenskri sagnasmíð fyrr og síðar.  Allir vetur mínir heima eru tengdir minningunni um nafn þessa manns og verka hans."

Guðmundur Magnússon fæddist á Rifi á Melrakkasléttu 12. febrúar árið 1873.  Rif mun vera nyrsti bærinn á Íslandi.  Foreldrar hans voru Magnús Magnússon frá Daðastöðum í Núpsveit og Guðbjörg Guðmundsdóttir frá Sigurðarstöðum á Sléttu.  Voru þau í húsmennsku og efnin því lítil.  Þótti Guðbjörg   glæsileg kona og stórgáfuð. 

Vorið eftir að Guðmundur fæddist fluttu þau að heiðarbýlinu Hrauntanga í Öxarfjarðarsýslu og bjuggu þar við mikla fátækt að því er heimildir herma.  Árið 1877 ríður ógæfan yfir, en þá deyr faðir Guðmundar.  Guðbjörg þraukaði í tvö ár eftir það, en varð svo að koma Guðmundi í fóstur á Skinnalóni, en þar dvaldi hann næstu fimm árin.

Á þessum árum voru erfiðir tímar á Íslandi sem bitnaði á öllum, ekki síst niðursetningum eins og Guðmundi.  Af reynslu sinni frá þessum tíma hefur Guðmundur sagt í greininni „Vorharðindi“.

Árið 1882 giftist móðir Guðmundar aftur og hóf búskap á harðbýlli jörð við sjóinn við Rauðanúp.  Fluttist Guðmundur þá aftur til móður sinnar.  Var hann þá tíu ára gamall.  Eins og gefur að skilja var lítið um almennt skólanám fyrir drenginn.

Þó að lífsbaráttan hafi þar einnig verið hörð og fátæktin mikil leið Guðmundi betur þegar hann var aftur í samvistum við móður sína.  Lífið við sjóinn og nyrstu voga hafði mikil áhrif á hann og stöðugar árásir brimsins á ströndina þar heima rótaði upp í huga hans og bar hann þetta brim með sér alla æfi, hvert sem hann fór.  Lýsir hann því vel í ferðapistli sínum frá Reykjanesi sem hann skrifaði löngu síðar. 

Eftir fermingu var ekki um annað að ræða fyrir Guðmund en að halda í vinnumennsku, þrátt fyrir að hugur hans stæði engan veginn til slíkra starfa.  Entist hann tvö ár sem vinnumaður þar nyrðra, en árið 1891 þegar hann er á átjánda ári ákvað hann að kveðja æskustöðvarnar og halda til Austfjarða í leit að betra lífi.   Var þetta mikið ferðalag fyrir gangandi mann með aleiguna á bakinu, en leiðin telur um 300 kílómetra.

Réð hann sig sem vinnumann í Mjóafirði, en staldraði stutt við og hélt þaðan til Seyðisfjarðar.  Þar fékk hann fljótt vinnu hjá Skafta Jósefssyni ritstjóra blaðsins „Austra“ sem gefið var út á Seyðisfirði.  Vann hann þar sem prentari og lærði þá iðn samhliða.

Var það mikið gæfuspor fyrir Guðmund að koma til Seyðisfjarðar.  Þar kynntist hann miklu menningarlífi og bókmenntum í víðara samhengi en áður.  Þar tók hann einnig ástfóstri við leiklistargyðjuna sem fylgdi honum alla tíð síðan.

Um sumarið 1895 hélt Guðmundur svo til Reykjavíkur og reynsla hans sem prentari nýttist honum til að fá starf við Ísafoldarprentsmiðju.  Sumarið eftir hélt hann svo í ferðalag um Norðurland með Daniel Bruun, en Guðmundur hafði alla tíð síðan mikinn áhuga á því að ferðast um landið og kynna sér það. 

Haustið eftir (1896) sigldi hann svo utan til að læra meira í prentiðn.  Var hann þar í tvö ár.   Hefur það ekki verið auðvelt fyrir mann sem engan hafði til að styrkja sig, enda segir hann um dvöl sína þar:  „Ég barðist þar mínar 9 – 10 stundir á dag við hungrið, en það sem þá var afgangs dagsins, fyrir hugsjónum mínum.  Fyrrnefnda baráttan gekk illa – hin síðari skár."

Árið 1898 sneri Guðmundur aftur til Íslands og þá um sumarið kvæntist hann Guðrúnu Sigurðardóttur.  Lifðu þau saman þar til Guðmundur lést 1918.  Ekki eignuðust þau börn sem upp komust, en tóku að sér eina kjördóttur, Mörtu Magnúsdóttur. 

Fyrst bjuggu þau á Akureyri, en Guðrún var þaðan, þá fluttu þau til Reykjavíkur þar sem þau bjuggu alla tíð síðan.  Reistu þau hjón gott hús á Grundarstíg 15. 

Guðmundur virðist snemma hafa byrjað að yrkja, en það er samt ekki fyrr en 1898 að fyrsta ljóðabókin kom út eftir hann.  Nefndist hún: „Heima og erlendis“. 
Ekki hlaut sú bók mikla náð fyrir augum gagnrýnenda.  Þóttu ljóðin ekki mjög nýstárleg eða frumleg.  Guðmundur lét samt ekki þar við sitja og fimm árum síðar, árið 1903 kom önnur ljóðabók út eftir hann sem hann kallaði „Íslandsvísur“.  Var hún þar að auki myndskreytt af honum sjálfum og Þórarni B. Þorlákssyni listmálara.  Voru ljóðin í þeirri bók töluvert þroskaðri en í hinni fyrri og þar má finna þekkt ljóð, eins og „Ég vil elska mitt land“ og „Draumalandið“, sem búið er að semja lög við.

En ekki fékk þessi bók meiri náð fyrir augun gagnrýnenda en sú fyrri.  Fékk hún vægast sagt afleita dóma.  Sérstaklega var einn dómurinn rætinn.  Þótti Guðmundi sá dómur mjög erfiður en um hann sagði hann síðar:  „Engin bóka minna hefur haft jafn mikil áhrif á líf mitt og þessi.  -  Ráðist var á bókina af slíkum ódrengskap og illgirni, - að lengi eftir varð ég að fara huldu höfði í blöðum og tímaritum  með kvæði mín, því að enginn vildi við þeim líta."

Þó svo að Guðmundi félli illa viðtökurnar var hann ekki á því að gefast upp.  Hann hafði þá verið að vinna að stóru leikriti í ljóðum sem nefndist „Teitur“ og þrátt fyrir dómana fékk hann styrk út á það. 

Fyrir styrkinn réðst hann í aðra utanlandsför og nú heimsótti hann Sviss, Holland og England.  Skrifaði hann um þessa för sína og gaf út árið 1905. 

Svo er það árið 1906 að út kemur ný skáldsaga sem nefndist Halla.  Var hún eftir ókunnan höfund sem hét Jón Trausti.  Var engum blöðum um það að fletta að sagan hlaut fádæma góðar viðtökur.  Brá mörgum í brún þegar upp komst að höfundur þessarar sögu var enginn annar en Guðmundur Magnússon, ljóðskáldið vonda. 

Um þetta sagði Guðmundur síðar og er þá að vísa til dómsins rætna sem hann hafði hlotið fyrir síðari ljóðabók sína:  „Og þegar ég byrjaði að skrifa sögur, var ekkert viðlit að birta þær undir mínu nafni.  Þá fyrst, er sögurnar höfðu unnið sér góðan orðstír undir dulnafninu, var vogandi að segja til höfundarins.  -  Beiskjan, sem þetta vakti í skapi mínu, kemur einna skýrast fram í „Leysingu“ og „Borgum“.

Sagan segir að Guðmundur hafi sjálfur sett bókina Höllu en um það segir Valtýr Stefánsson í grein um Guðmund sem birtist í Morgunblaðinu árið 1939: 

„Starfsbræður hans í Gutenberg héldu því fram síðar, að hann hefði ekki alltaf haft handrit fyrir framan sig, er hann stóð við setjarakassann.  Að hann hafi ekki samið með bleki og penna eins og tíðkast, heldur sett kafla í bókinni óskrifaða.  Handrit, vandað, er til af Höllu, sem öðrum skáldsögum hans, hvað sem hæft er í þessu.  En það væri eftir Guðmundi að hann hafi kunnað suma kafla utanað og því ekki þurft að fylgja handritinu eins og aðrir prentarar."

Nú var komið að nýjum kafla í lífi Guðmundar og hann öðlaðist í kjölfarið viðurkenningu sem mesti rithöfundur landsins.  Fram að því höfðu íslenskir rithöfundar ekki mikið lagt sig eftir að skrifa skáldsögur.  Var það helst Jón Thoroddsen, Torfhildur Hólm og Jónas frá Hrafnagili.  En nú var allur byrjendabragur af íslensku skáldsögunni og því má segja að Guðmundur Magnússon hafi brotið blað í íslenskri skáldsagnagerð með útkomu bókarinnar Höllu og næstu bóka.

Á þeim tólf árum sem hann lifði eftir að Halla kom út skrifaði hann átta skáldsögur og þá liggja eftir hann níu smærri sögur.  Þekktustu sögurnar voru Halla sem áður er nefnd og síðan komu fjórar sögur í flokknum Heiðarbýlið.  Og þá má ekki gleyma stórvirkinu Anna frá Stóruborg.

Það er rétt að taka það fram að allan þann tíma sem hann fékkst við skriftir vann hann samhliða sem prentari, auk þess sem hann átti sér fjölmörg áhugamál sem hann stundaði af fullum krafti.  Leiklistin var honum alltaf ofarlega í huga og hann málaði leiktjöld fyrir sýningar, lék nokkrum sinnum smærri hlutverk og stundaði sögulegar rannsóknir.  Hann elskaði tónlist og keypti sér orgel sem hann lærði sjálfur á.  Þá kom hann upp sérlega fallegum garði við heimili sitt að Grundarstíg 15, sem ekki var algengt í þá daga.  Guðmundur var líka mjög drátt hagur og á ferðalögum teiknaði hann margar myndir úr náttúrunni sem hann lét fylgja ferðapistlum sínum.  Er með ólíkindum hvað Guðmundi Magnússyni tókst að afreka á ekki lengri æfi. 

Guðmundur skrifaði marga ferðaþætti eins og áður sagði, en hann hafði sérstakt dálæti á að ferðast um landið.  Hann lést árið 1918 og var þá nýkomin úr ferð að rótum Kötlu sem þá var að gjósa.

Heimildir:

• Karlssonur vinnur konungsríki – Grein eftir Sigurð Sigurmundsson í Hvítárholti – Birtist í Morgunblaðinu fimmtudaginn 12. maí 1983.
• Skáldsagnahöfundurinn sem setti bækur sínar sjálfur – Grein eftir Valtý Stefánsson – Birtist sunnudaginn 10. desember árið 1939.